رشد روزافزون علم و تکنولوژی و به تبع آن دست‌یابی بشر به فناوری اطلاعات و استفاده از ابزارهای الکترونیکی موجب پیدایش دنیایی شده که از آن به دنیای مجازی تعبیر می‌شود. در عصر حاضر، اغلب ما بخش قابل‌توجهی از تعاملات روزمره خود را در این فضا سپری می‌کنیم و میزان اعتماد ما نسبت به این فضا تا حدی افزایش یافته است که به‌راحتی نسبت به خرید در سایت‌های اینترنتی اقدام می‌کنیم و حتی تصاویر و فیلم‌های شخصی خود را بدون هیچ نگرانی و به‌سهولت در شبکه‌های اجتماعی با دیگران به اشتراک می‌گذاریم
بیآنکه به پیامدها و سوءاستفاده‌های منفی حاصل از آن بیندیشیم که این امر ناشی از عدم آگاهی ما نسبت به قوانین مرتبط با فعالیت در حوزه فضای مجازی و جرایم رایانه‌ای است. «توران الیاسکانلو کارشناس حقوقی» و «فاطمه منتظری وکیل پایه‌یک دادگستری» با ارسال یادداشتی به روزنامه «حمایت» جرابم رایانه‌ای را مورد بررسی قرار دادند.
با شیوع استفاده از ابزارهای الکترونیکی در زندگی شخصی و کاری، کلاهبرداری و تخلف در این فضا به امری اجتناب‌ناپذیر تبدیل شده است و آنچه امروزه تحت عنوان جرایم رایانه‌ای یا جرایم فضای سایبری خوانده می‌شود، مجموعه‌ای از همین تخلفات و کلاهبرداری‌ها است که از طریق رایانه و ابزارهای الکترونیکی واقع می‌شود.
با توجه به طیف گسترده‌ای که اعمال مجرمانه در فضای مجازی دارند و با درنظرگرفتن سرعت پیشرفت تکنولوژی و ابزارهای الکترونیکی، نمی‌توان تعریف جامع و مانعی در خصوص جرایم رایانه‌ای ارائه کرد اما به‌طورکلی می‌توان گفت جرایم رایانه‌ای عبارت از همه اعمالی است که در قالب عمل یا ترک فعل در فضای مجازی به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم از طریق رایانه واقع می‌شود و قانون آنها را ممنوع اعلام کرده و برایشان مجازات معینی در نظر گرفته است.
این جرایم می‌توانند در سه حالت مختلف رخ دهند؛ حالت نخست، مربوط به جرایمی است که رایانه و ابزارهای الکترونیکی در قالب موضوع جرم نمود پیدا می‌کنند. مانند سرقت، تخریب و امثال آنها.
حالت دوم بیانگر جرایمی است که در آنها رایانه و اینترنت از ابزارهای ارتکاب جرم به شمار می‌آیند مانند سرقت‌های اینترنتی.
و حالت سوم در رابطه با جرابمی است که در فضای مجازی رخ داده اما آثار آنها در دنیای واقعی آشکار می‌شود که از آن با نام جرایم سایبری یاد می‌شود مانند شنود غیرمجاز.
لازم به ذکر است در جرایمی که رایانه موضوع یا ابزار جرم واقع شده باشد، دو تقسیم‌بندی خواهیم داشت؛ یکی جرایم رایانه‌ای محض که ارتکاب آنها مستلزم وجود رایانه و ابزار الکترونیکی است و دیگری جرایم رایانه‌ای سنتی که در صورت ارتکاب چنین جرایمی با استفاده از رایانه عواقبی بسیار شدیدتر نسبت به حالتی که رایانه دخالت نداشته باشد، پدید خواهد آمد.
جرایم رایانه‌ای ممکن است علیه مقدسات ادیان، عفت و اخلاق، دولت، امنیت و آسایش و غیره باشد. در مورد جرایم رایانه‌ای علیه دولت می‌توان به نشر اکاذیب و تشویش اذهان عمومی علیه مقامات، نهادها و سازمان‌های حکومتی یا افترا، اهانت و هجو نسبت به آنها اشاره کرد. مثالی برای ارتکاب جرم علیه عفت و اخلاق می‌تواند آزار و اذیت جنسی افراد در فضای مجازی باشد که حتی ممکن است این اقدام در جهت آسیب رساندن به کودکان طراحی شده باشد. اهانت به دین مبین اسلام و مقدسات آن و تبلیغ به نفع حزب، گروه یا فرقه منحرف و مخالف اسلام هم مثال‌هایی از جرایم علیه مقدسات هستند.
جرایم رایانه‌ای دارای اقسام مختلفی هستند که همگی در بهره‌برداری غیرقانونی از فناوری رایانه‌ای جدید و ارتباطات برای فعالیت‌های خلاف‌کارانه، مشترکند. از مهمترین انواع این جرایم می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
هک کردن: که نفوذِ بدون مجوز و صلاحیت به رایانه‌ای دیگر است. یکی از مثال‌های خطرناک آن، هک کردن آدرس IP است که خلافکار خود را جای شخص دیگری جا زده و افکار و اعمال شوم و غیرقانونی خود را از این طریق پیش می‌برد.
فیشینگ: تلاش برای به‌دست آوردن اطلاعاتی مانند رمز عبور، شناسه عبور و جزییات کارت اعتباری با جا زدن خود به‌عنوان یک منبع قابل اعتماد است که از طریق سرویس‌های ایمیل یا ارائه وعده‌های دروغین جهت ترغیب کاربران اینترنتی صورت می‌گیرد. این دسته از خلافکاران با طراحی سایت‌هایی مشابه سایت‌های بانکی و فریب افراد در جهت بازدید و وارد کردن جزییات اطلاعات حساب خود، اعمال و افکار شوم خود را به عرصه ظهور می‌رسانند. ویروس‌های کامپیوتری: نرم‌افزارهایی هستند که خود را تکثیر و منتشر کرده و رایانه‌های موجود در یک شبکه را بدون اطلاع کاربران آلوده کرده و به آنها صدمه می‌زنند. در واقع ویروس‌های کامپیوتری کدهایی هستند که با هدف ضربه زدن به یک سیستم رایانه‌ای یا از بین بردن اطلاعات آن نوشته شده‌اند. Cyber stalkingعبارت است از استفاده از فناوری ارتباطات به‌خصوص اینترنت برای آزار و اذیت افراد. در واقع خلافکاران این دسته، از طریق محیط‌هایی مانند چت‌روم اطلاعات تماس افراد را به دست آورده و برای آنها ایجاد مزاحمت می‌کنند. گفتنی است برای این قسم از جرایم رایانه‌ای در سراسر دنیا مجازات سنگینی در نظر گرفته شده است.
هویت جعلی یا خود را به جای دیگری جا زدن: یکی از جدیدترین انواع کلاهبرداری است که به واسطه آن پول‌های زیادی ربوده شده و سودهای کلانی نصیب کلاهبرداران می‌شود. در این شیوه کلاهبردار از هویت شخص دیگری در جهت به‌دست آوردن کالا یا خدمات مورد نیاز خود استفاده می‌کند.
متاسفانه جرایم رایانه‌ای با ورود ابزارهای الکترونیکی به عرصه ظهور و گسترش استفاده از اینترنت، در تمامی کشورها رواج پیدا کرده‌اند. در کشور ایران با ورود اینترنت از سال ۱۳۷۰ این دسته از جرایم آغاز شده و در کمترین زمان به تکامل رسیدند و با توجه به نبود قانون مرتبط با این جرایم، مجرمان رایانه‌ای توانستند اقدامات غیرقانونی خود را در این فاصله زمانی گسترش داده و از زیر مجازات آنها فرار کنند.
کشور ایران در سال ۱۳۸۸ با تصویب قانون جرایم رایانه‌ای، مفاهیم و جرایم جدیدی را در حقوق کیفری ایران خلق کرد. گفتنی است قانون در خصوص جرایم رایانه‌ای، کنشی متفاوت در مقایسه با جرایم سنتی از خود نشان داده؛ بدین معنا که سیاست و روشی جدید و کارا نسبت به این دسته از جرایم در پیش گرفته است. از جمله عدم حمایت از بزه‌دیده سهل‌انگار، جرم‌انگاری اعمال مقدماتی، گسترش مفهوم معاونت در جرم و …
در حقوق ایران، تلاش‌های بسیاری در خصوص تدوین قوانین مناسب و دقیق شکل گرفته اما با توجه به گستردگی این جرایم و از طرفی پیشرفت بی‌وقفه تکنولوژی، لازم است به‌طور مرتب قوانین مورد بازنگری قرار گرفته و در صورت نیاز قوانین جدیدی در راستای مقابله با این جرایم وضع شود.
به طور کلی جرایم رایانه‌ای از جمله پدیده‌های نوظهوری هستند که در عین داشتن شباهت با جرایم سنتی، از برخی جهات مرتبط با ماهیت و روش جرم، دارای تفاوت‌های قابل توجهی هستند و به‌همین جهت از حیث جرم‌شناسی و کیفرشناسی بازبینی و تحقیقات بیشتری را می‌طلبند. از طرفی، با توجه به اینکه این دسته از جرایم، تاثیرات و پیامدهای به مراتب شدیدتری به جامعه و افراد تحمیل می‌کنند، باید برخورد جدی‌تر و سختگیرانه‌تری در مقابل آنها به کار گرفت.
با توجه به طیف گسترده‌ای که اعمال مجرمانه در فضای مجازی دارند و با درنظرگرفتن سرعت پیشرفت تکنولوژی و ابزارهای الکترونیکی، نمی‌توان تعریف جامع و مانعی در خصوص جرایم رایانه‌ای ارائه کرد اما به‌طورکلی می‌توان گفت جرایم رایانه‌ای عبارت از همه اعمالی است که در قالب عمل یا ترک فعل در فضای مجازی به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم از طریق رایانه واقع می‌شود و قانون آنها را ممنوع اعلام کرده و برایشان مجازات معینی در نظر گرفته است.
این جرایم می‌توانند در سه حالت مختلف رخ دهند؛ حالت نخست، مربوط به جرایمی است که رایانه و ابزارهای الکترونیکی در قالب موضوع جرم نمود پیدا می‌کنند. مانند سرقت، تخریب و امثال آنها.
حالت دوم بیانگر جرایمی است که در آنها رایانه و اینترنت از ابزارهای ارتکاب جرم به شمار می‌آیند مانند سرقت‌های اینترنتی.
و حالت سوم در رابطه با جرابمی است که در فضای مجازی رخ داده اما آثار آنها در دنیای واقعی آشکار می‌شود که از آن با نام جرایم سایبری یاد می‌شود مانند شنود غیرمجاز.
لازم به ذکر است در جرایمی که رایانه موضوع یا ابزار جرم واقع شده باشد، دو تقسیم‌بندی خواهیم داشت؛ یکی جرایم رایانه‌ای محض که ارتکاب آنها مستلزم وجود رایانه و ابزار الکترونیکی است و دیگری جرایم رایانه‌ای سنتی که در صورت ارتکاب چنین جرایمی با استفاده از رایانه عواقبی بسیار شدیدتر نسبت به حالتی که رایانه دخالت نداشته باشد، پدید خواهد آمد.
جرایم رایانه‌ای ممکن است علیه مقدسات ادیان، عفت و اخلاق، دولت، امنیت و آسایش و غیره باشد. در مورد جرایم رایانه‌ای علیه دولت می‌توان به نشر اکاذیب و تشویش اذهان عمومی علیه مقامات، نهادها و سازمان‌های حکومتی یا افترا، اهانت و هجو نسبت به آنها اشاره کرد. مثالی برای ارتکاب جرم علیه عفت و اخلاق می‌تواند آزار و اذیت جنسی افراد در فضای مجازی باشد که حتی ممکن است این اقدام در جهت آسیب رساندن به کودکان طراحی شده باشد. اهانت به دین مبین اسلام و مقدسات آن و تبلیغ به نفع حزب، گروه یا فرقه منحرف و مخالف اسلام هم مثال‌هایی از جرایم علیه مقدسات هستند.
جرایم رایانه‌ای دارای اقسام مختلفی هستند که همگی در بهره‌برداری غیرقانونی از فناوری رایانه‌ای جدید و ارتباطات برای فعالیت‌های خلاف‌کارانه، مشترکند. از مهمترین انواع این جرایم می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
هک کردن: که نفوذِ بدون مجوز و صلاحیت به رایانه‌ای دیگر است. یکی از مثال‌های خطرناک آن، هک کردن آدرس IP است که خلافکار خود را جای شخص دیگری جا زده و افکار و اعمال شوم و غیرقانونی خود را از این طریق پیش می‌برد.
فیشینگ: تلاش برای به‌دست آوردن اطلاعاتی مانند رمز عبور، شناسه عبور و جزییات کارت اعتباری با جا زدن خود به‌عنوان یک منبع قابل اعتماد است که از طریق سرویس‌های ایمیل یا ارائه وعده‌های دروغین جهت ترغیب کاربران اینترنتی صورت می‌گیرد. این دسته از خلافکاران با طراحی سایت‌هایی مشابه سایت‌های بانکی و فریب افراد در جهت بازدید و وارد کردن جزییات اطلاعات حساب خود، اعمال و افکار شوم خود را به عرصه ظهور می‌رسانند. ویروس‌های کامپیوتری: نرم‌افزارهایی هستند که خود را تکثیر و منتشر کرده و رایانه‌های موجود در یک شبکه را بدون اطلاع کاربران آلوده کرده و به آنها صدمه می‌زنند. در واقع ویروس‌های کامپیوتری کدهایی هستند که با هدف ضربه زدن به یک سیستم رایانه‌ای یا از بین بردن اطلاعات آن نوشته شده‌اند. Cyber stalkingعبارت است از استفاده از فناوری ارتباطات به‌خصوص اینترنت برای آزار و اذیت افراد. در واقع خلافکاران این دسته، از طریق محیط‌هایی مانند چت‌روم اطلاعات تماس افراد را به دست آورده و برای آنها ایجاد مزاحمت می‌کنند. گفتنی است برای این قسم از جرایم رایانه‌ای در سراسر دنیا مجازات سنگینی در نظر گرفته شده است.
هویت جعلی یا خود را به جای دیگری جا زدن: یکی از جدیدترین انواع کلاهبرداری است که به واسطه آن پول‌های زیادی ربوده شده و سودهای کلانی نصیب کلاهبرداران می‌شود. در این شیوه کلاهبردار از هویت شخص دیگری در جهت به‌دست آوردن کالا یا خدمات مورد نیاز خود استفاده می‌کند.
متاسفانه جرایم رایانه‌ای با ورود ابزارهای الکترونیکی به عرصه ظهور و گسترش استفاده از اینترنت، در تمامی کشورها رواج پیدا کرده‌اند. در کشور ایران با ورود اینترنت از سال ۱۳۷۰ این دسته از جرایم آغاز شده و در کمترین زمان به تکامل رسیدند و با توجه به نبود قانون مرتبط با این جرایم، مجرمان رایانه‌ای توانستند اقدامات غیرقانونی خود را در این فاصله زمانی گسترش داده و از زیر مجازات آنها فرار کنند.
کشور ایران در سال ۱۳۸۸ با تصویب قانون جرایم رایانه‌ای، مفاهیم و جرایم جدیدی را در حقوق کیفری ایران خلق کرد. گفتنی است قانون در خصوص جرایم رایانه‌ای، کنشی متفاوت در مقایسه با جرایم سنتی از خود نشان داده؛ بدین معنا که سیاست و روشی جدید و کارا نسبت به این دسته از جرایم در پیش گرفته است. از جمله عدم حمایت از بزه‌دیده سهل‌انگار، جرم‌انگاری اعمال مقدماتی، گسترش مفهوم معاونت در جرم و …
در حقوق ایران، تلاش‌های بسیاری در خصوص تدوین قوانین مناسب و دقیق شکل گرفته اما با توجه به گستردگی این جرایم و از طرفی پیشرفت بی‌وقفه تکنولوژی، لازم است به‌طور مرتب قوانین مورد بازنگری قرار گرفته و در صورت نیاز قوانین جدیدی در راستای مقابله با این جرایم وضع شود.
به طور کلی جرایم رایانه‌ای از جمله پدیده‌های نوظهوری هستند که در عین داشتن شباهت با جرایم سنتی، از برخی جهات مرتبط با ماهیت و روش جرم، دارای تفاوت‌های قابل توجهی هستند و به‌همین جهت از حیث جرم‌شناسی و کیفرشناسی بازبینی و تحقیقات بیشتری را می‌طلبند. از طرفی، با توجه به اینکه این دسته از جرایم، تاثیرات و پیامدهای به مراتب شدیدتری به جامعه و افراد تحمیل می‌کنند، باید برخورد جدی‌تر و سختگیرانه‌تری در مقابل آنها به کار گرفت.