رانندهی وسیله‌ی نقلیه‌ای که در اثر بی‌دقتی یا به هر علت دیگر، حادثه می‌آفریند و جان افراد دیگر را به خطر می‌اندازد، مسئولیت دارد؛ یعنی باید مسئولیت رفتار خود را بپذیرد و نتایج رفتار نادرست خود را جبران نماید.
نیازی به مطالعه‌ی اخبار نیست! اگر سوار اتومبیل شخصی یا وسایل نقلیه‌ی عمومی شویم و در سطح شهر یا جاده‌های بین شهری چرخی بزنیم، به راحتی می‌توانیم رفتارهای رانندگانی را که برای دیگران دردسر و مشکل ایجاد می‌کنند و همچنین نتایج تلخ و ناگواری را که در اثر این نوع رفتارها به وجود می‌آیند، مشاهده کنیم. در این میان، ناگوارترین اتفاقی که می‌تواند رخ دهد، تلفات بدنی و به‌طور ویژه مرگ است. به گونه‌ای که طبق آمار یکی از علل شایع مرگ و میر در ایران، چنین حوادثی می‌باشد.
رانندهی وسیله‌ی نقلیه‌ای که در اثر بی‌دقتی یا به هر علت دیگر، حادثه می‌آفریند و جان افراد دیگر را به خطر می‌اندازد، مسئولیت دارد؛ یعنی باید مسئولیت رفتار خود را بپذیرد و نتایج رفتار نادرست خود را جبران نماید. در این نوشتار به انواع مسئولیتی که طبق قانون برای چنین رانندگانی پیش‌بینی شده است، خواهیم پرداخت. لازم به ذکر است که مسئولیت راننده در چهار حالت قابل بررسی است؛
۱. حالتی که راننده در وقوع حادثه عمد داشته باشد.
۲. حالتی که راننده در وقوع حادثه تقصیر داشته باشد.
۳. حالتی که تقصیر راننده در وقوع حادثه بسیارسنگین باشد.
۴. حالتی که راننده در وقوع حادثه تقصیری نداشته باشد.
عمد راننده در وقوع حادثه
جرم به رفتارهایی گفته می‌شود که قانونگذار انجام آنها را منع کرده است. ساز و کار منع هم به این نحو است که اگر فردی از افراد جامعه این رفتارها را انجام دهد، با مجازات روبرو خواهد شد. یکی از مهم‌ترین جرایم پیش‌بینی شده، جنایت است. جنایت به جرمی گفته می‌شود که فرد با انجام آن به جسم و جان دیگری صدمه می‌زند. این صدمه گاهی در حدی است که موجب مرگ فرد می‌شود و گاهی در حد ایجاد شکستگی در اعضای بدن او یا قطع و نقص عضو باقی می‌ماند. جنایات گاهی به صورت عمدی انجام می‌شوند. زمانی می‌توان گفت جنایت، عمدی است که فرد بخواهد به جسم دیگری آسیبی وارد کند. در واقع در جنایت عمدی فرد وارد شدن صدمه به دیگری را می‌خواهد. وقتی از تصادفات رانندگی صحبت می‌کنیم، غالبا مقصودمان حالتی است که راننده به صورت اتفاقی و ناخواسته به دیگران صدمه و آسیب می‌زند اما تصور حالتی که راننده عمداً بخواهد به افراد دیگر صدمه‌ای بزند، خیلی هم دشوار نیست. حالتی را فرض کنید که فردی تصمیم به قتل انسان دیگری بگیرد و پس از آن در روز و ساعتی معین در جایی کمین کند و او را با اتومبیل خود به قتل برساند. در این حالت بدون توجه به وسیله‌ای که برای کشتن دیگری مورد استفاده قرار داده‌است، چون خواسته است که دیگری را بکشد، قتل از نوع عمدی بوده و مستحق قصاص است؛ یعنی مشابه همان کاری که با دیگری انجام داده‌است، با خود او انجام خواهد شد.
تقصیر راننده در وقوع حادثه
تقصیر از لحاظ لغوی به معنای کوتاهی کردن است؛ کوتاهی کردنی که با سرزنش دیگران مواجه می‌شود. زمانی می‌توان گفت راننده مقصر است که همچون یک رانندهی معقول و متعارف رانندگی نکند. یعنی از لحاظ عرفی و عقلی این انتظار وجود دارد که افراد به گونه‌ای خاص رانندگی کنند و اگر خلاف این انتظار رفتار کردند، گفته می‌شود که مقصر هستند. یکی از مهم‌ترین مواردی که می توان در آن راننده را مقصر دانست، حالتی است که او قوانین مربوط به راهنمایی و رانندگی را زیر پا می‌گذارد. برای مثال اگر راننده‌ای از چراغ قرمز عبور کند و در این زمان به عابر پیاده‌ای که با اعتماد به سبز بودن چراغ عابر، از خیابان عبور می‌کند برخورد نماید و موجب صدمه به جسم وی شود، جنایت واقع شده از نوع جنایات تقصیری می‌باشد. علاوه بر عدم رعایت قوانین مربوط به راهنمایی و رانندگی، بی‌احتیاطی و بی‌مبالاتی کردن هم از موارد دیگر تقصیر می‌باشند. منظور از بی‌احتیاطی و بی‌مبالاتی یعنی اینکه راننده بایدها و نبایدها را رعایت نکند؛ هر آنچه که نباید انجام دهد را انجام دهد و هر آنچه که باید انجام دهد را ترک کند. به عنوان مثال عقل و عرف حکم می‌کند که هر راننده‌ای پیش از حرکت کردن امور فنی اتومبیل خود را بررسی کند. حالا فرض کنید راننده‌ای را که بدون بررسی تنظیمات مربوط به خودروی خود از منزل حرکت می‌کند و پس از طی کردن مسافتی قصد می‌کند که جایی توقف نماید. اگر در این حالت متوجه شود که ترمز ماشین دچار مشکل بوده و نمی‌تواند ماشین را متوقف کند و به عابری برخورد نماید که در حال عبور از خیابان است و موجب فوت او شود، مقصر محسوب می‌شود. در این حالت به این علت که راننده مقصر بوده‌است، هم باید دیه بپردازد و هم باید مجازات حبس را هم تحمل نماید. میزان مجازات حبس هم بستگی به میزان صدمه‌ای دارد که راننده وارد کرده است؛ یعنی اگر حادثه موجب مرگ فرد دیگر شود، مطابق ماده‌ی ۷۱۴ قانون مجازات اسلامی به شش ماه تا سه سال حبس محکوم می‌شود و اگر منجر به صدمات بدنی کمتر از قتل شود، مطابق مواد ۷۱۶ و ۷۱۷ این قانون با توجه به صدمه‌ی وارد شده، دو ماه تا شش ماه حبس یا یک تا پنج ماه حبس در انتظار راننده خواهد بود که براساس قانون نحوه وصول برخی از درآمدهای دولت این حبس به جزای نقدی تبدیل می‌شود.
تقصیر بسیارسنگین راننده در وقوع حادثه
گاهی هم هست که راننده از طرفی نمی‌خواهد به کسی صدمه بزند و از طرف دیگر در رانندگی قوانین و مقررات راهنمایی و رانندگی را رعایت نمی‌کند و مرتکب تقصیر می‌شود اما تقصیر او به اندازه‌ای سنگین است که می‌توان گفت او کاملا می‌توانست نتیجه را پیش‌بینی کند. در این حالت اگر قتل یا هر نوع صدمه‌ای به دیگری وارد شود، حکم عمد را دارد و فرد قصاص می‌شود. برای مثال خیابان شلوغی را فرض کنید که یک مدرسه نیز در آن واقع شده‌است و در ساعت پنج بعدازظهر که این مدرسه تعطیل می‌شود به علت تعطیلی دانش‌آموزان، شلوغی آن چندبرابر می‌شود. اگر راننده‌ای در این ساعات برخلاف مقررات با سرعت بالا رانندگی کند و صدمه‌ای به این دانش‌آموزان وارد کند، درست است که راننده مقصر است اما این تقصیر بسیار سنگین است؛ یعنی وقوع این نتیجه قابل پیش‌بینی بود و هر رانندهی دیگری به جای او بود در این شرایط با احتیاط بیش‌تری رانندگی می کرد. به همین علت اگر در این حالت صدمه‌ای به دیگری وارد شود، قانونگذار آن را عمدی فرض می‌کند. این حکم در بند پ ماده‌ی ۲۹۱ قانون مجازات اسلامی پیش‌بینی شده‌است.
عدم تقصیر راننده در وقوع حادثه
اگر راننده تمامی قوانین و مقررات مربوط به راهنمایی و رانندگی را رعایت کند و مهارت کافی هم برای رانندگی داشته باشد اما نتواند سرعت خود را کنترل کند و به عابری برخورد نماید، فقط موظف به پرداخت دیه خواهد بود اما اگر برخورد او با عابر به این علت باشد که عابر پیاده در حال عبور از جایی بوده که نباید از آن عبور می‌کرده است، تکلیفی برای پرداخت دیه نخواهد داشت. مثلا فردی را تصور کنید که در زمان قرمز بودن چراغ عابر پیاده از خیابان عبور می‌کند و در این حین راننده‌ای با اتومبیل به او برخورد می‌نماید. این فرد نمی‌تواند برای دریافت دیه از راننده شکایت کند چون خودش مقصر بوده است.
راه‌های کم یا زیاد شدن مجازات رانندگان متخلف
گاهی به هر علت راننده حادثه‌ای را برای دیگران رقم می‌زند و نمی‌توان برای آنچه اتفاق افتاده کاری کرد اما اتفاقات پس از تصادف ممکن است موجب بیش‌تر یا کمتر شدن مجازات رانندگان متخلف شود. حتی اگر پای مجازات هم در میان نباشد، اخلاق حکم می‌کند که اگر فردی نیاز به کمک داشته باشد دریغ نکنیم؛ دیگر چه برسد به حالتی که خودمان این حادثه را برای دیگری به وجود آورده‌ایم. به همین خاطر قانونگذار هم وارد عمل شده و در قانون مجازات اسلامی پیش‌بینی کرده‌است که اگر راننده پس از تصادف بتواند مصدوم را به بیمارستان منتقل کند یا مأمورین انتظامی را در جریان بگذارد اما به جای آن از محل حادثه فرار کند، بیشترین مجازات حبس در انتظار او خواهد بود. اگر هم پس از حادثه مصدوم را به بیمارستان یا مرکز درمانی برساند یا به مأمورین انتظامی اطلاع دهد، قاضی باید مجازات حبس او را کم کند