آیا حضانت قابل انتقال، واگذاری و توکیل به غیر است؟
موضوع حضانت و نگهداری از فرزند زمانی مطرح می‌شود که والدین یک کودک بنا به دلایلی تصمیم بگیرند جدا از هم زندگی کنند، آنها ممکن است در مورد حضانت دچار اختلاف شوند، گاهی هم ممکن است با هم توافق کنند که حضانت را یکی از خودشان یا شخص ثالثی به عهده بگیرد.
حال سوال این است آیا والدین حق دارند مستقلا در مورد حضانت فرزند بین خودشان تصمیم بگیرند و آیا می‌توانند حضانت را به شخص ثالثی انتقال دهند؟
در ادامه اختیارات والدین در واگذاری حضانت را بررسی خواهیم کرد.
مفهوم حضانت چیست؟
حضانت به مفهوم نگهداری و مراقبت از طفل و رشد و تربیت اوست. مراد از حضانت پرورش کودک است که شامل پرورش جسمی (تغذیه، بهداشت، درمان) و پرورش ذهنی (تحصیل، اخلاق و تربیت) او می‌شود.
هدف از حضانت، ابتدا رشد جسم و جان کودک است و در ادامه به تربیت و پرورش معنوی طفل هم می‌پردازد.
فرق حضانت با ولایت چیست؟
حضانت با ولایت متفاوت است. مراد از ولایت داشتن اختیارات کامل در اداره امور کودک است. ولایت یعنی صاحب اختیاری پدر و جد پدری بر امور طفل است و ناظر بر کلیه اعمال حقوقی او است لیکن حضانت صرفا شامل اختیاراتی است که مربوط به نگهداری و تربیت طفل است.
حضانت چه زمانی به پایان میرسد؟
قوانین خانواده در خصوص پایان حضانت شفاف و صریح نیستند اما از قانون مدنی در ماده ۱۱۶۹ بر می‌آید که موضوع حضانت تا رسیدن کودک به سن بلوغ ادامه دارد و پس از رسیدن او به سن بلوغ، طفل دیگر از مدار حضانت خارج شده و خودش انتخاب می‌کند که نزد پدرش زندگی کند یا مادرش.
دیدگاه دیگری هم وجود دارد که اتمام حضانت را (چه در فرزند دختر و چه فرزند پسر)، رسیدن به سن رشد یعنی ۱۸سالگی می‌داند که صحیح‌تر به نظر میرسد لکن بررسی این نظریه از حوصله خوانندگان این نوشته خارج است و نیاز به طرح و بررسی اختصاصی و مطالعه شرایط خاص پرونده مورد نظر دارد. در این خصوص توصیه می‌کنم از طریق مجموعه حقوقی صدای وکیل با تلفن‌های ۰۲۱۶۶۵۶۷۳۱۱ با ما در ارتباط باشید.
حضانت تا چه سنی با مادر و تا چه سنی با پدر است؟
بر اساس قوانین موجود، حضانت فرزندان (چه دختر، چه پسر) تا هفت سالگی با مادر و پس از آن با پدر است اما در صورت اختلاف میان والدین، حضانت طفل با رعایت مصلحت کودک با تشخیص دادگاه خواهد بود.
همچنین در صورت فوت یکی از والدین حضانت طفل به والدی میرسد که زنده و در قید حیات است.
قانون مدنی در ماده ۱۱۷۱ در این خصوص تصریح می‌کند که پس از فوت پدر، حضانت طفل مطلقاً با مادر است حتی اگر طفل جد پدری یا قیم داشته باشد.
آیا امکان سلب حضانت از مادر پس از فوت پدر وجود دارد؟
بله، مطابق قانون حمایت خانواده، حضانت فرزندی که پدرش فوت شده با مادر است مگر آنکه دادگاه حضـانت مادر را مخالف مصالح فرزند تشخیص بدهد که در این صورت مشروط به اینکه سلب حضانت به مصلحت طفل باشد، دادگاه حضانت را از مادر گرفته و به شخص دیگری واگذار می‌کند.
آیا امتناع از حضانت و انتقال و واگذاری حضانت به افراد ثالث، مجاز است؟
سؤالی که در این رابطه پیش می آید این است که آیا صاحب حضانت می‌تواند حضانت را از خود ساقط کند و به دیگری واگذار کند؟
حقیقت این است که انتقال حضانت با حقوق شخص ثالث، یعنی خود طفل، تعارض دارد و صحیح نیست. قانونگذار به خاطر مصالح کودک، حضانت را تکلیف والدین دانسته و اجازه واگذاری آن را بدون دلیل موجه نمی‌دهد.
بنابر این حضانت با اینکه حق ابوین است در عین حال تکلیف نیز هست چون حضانت ناظر به منافع طفل نیز هست و بر حق طبیعی کودک بر بهره‌مندی از پدر و مادر پایه گذاری شده است.
آیا توافق پدر و مادر برای انتقال و واگذاری حضانت به یکدیگر صحیح است یا به حکم دادگاه نیاز دارند؟
بعبارت دیگر آیا پدر و مادر خودشان می‌توانند توافق کنند که حضانت را انتقال دهند و به عهده یکدیگر بگذارند؟
پاسخ: بر اساس ماده ۴۱ قانون حمایت خانواده، توافقات والدین راجع به حضانت، نگهداری، ملاقات و سایر امور مربوط به طفل صحیح است مگر اینکه دادگاه تشخیص دهد این توافقات برخلاف مصلحت کودک انجام شده است.
آنچه از مطالعه قوانین بر می‌آید این است که قانونگذار توافقات والدین راجع به حضانت، نگهداری، ملاقات فرزند و… را پذیرفته است و مجاز می‌داند مادامی که با مصالح طفل همسو و سازگار باشد. در این خصوص نیازی به حکم دادگاه هم نیست اگر چه ما توصیه می‌کنیم که موضوع حتما مکتوب و به امضای طرفین برسد.
آیا حضانت در ازای بذل مهریه دائمی است؟
در بسیاری از طلاق‌ها دیده شده که زن مهریه خود را به مرد می‌بخشد و به جای آن حضانت فرزند را می‌گیرد. سوال این است که آیا این کار باعث حضانت دائمی می‌شود و حضانت فرزندان پس از ۷سالگی با مادر خواهد بود یا نه؟
پاسخ: بله، به نظر میرسد این حضانت دائمی است. در نظریه مشورتی ۷/۶۶۶۴ بیان شده است که در صورتی که زوجین توافق کنند در ازای بذل مهریه، حضانت فرزند با مادر باشد، این توافق تابع ماده ۱۰ قانون مدنی بوده و غیرقابل رجوع است.
آیا واگذاری حضانت از طرف والدین به شخص ثالث مجاز است؟
آیا ابوین در صورت توافق با یکدیگر می‌توانند حضانت و نگهداری طفل را به شخص ثالثی انتقال دهند؟
مطابق قانون، واگذاری و انتقال حضانت فرزند به شخص ثالث، (چه در زمان ازدواج چه در هنگام طلاق) به هیچ وجه مجاز نیست و هر گونه توافق والدین با اشخاص ثالث در این خصوص باطل و بلااثر است. چون حضانت و نگهداری از فرزندان جزو وظایف اجباری والدین است.
سوالات متداول درباره انتقال، واگذاری و توکیل حضانت
- 1. آیا حضانت قابل انتقال به فرد دیگری است؟
– خیر، حضانت به عنوان یک حق و تکلیف شخصی والدین، اصولاً قابل انتقال به شخص دیگری نیست و باید توسط والدین انجام شود مگر در شرایط خاص که دادگاه تصمیم دیگری بگیرد.
- 2. آیا والدین می‌توانند حضانت فرزند خود را به شخص دیگری واگذار کنند؟
– خیر، والدین به صورت اختیاری نمی‌توانند حضانت فرزند خود را به شخص دیگری واگذار کنند. واگذاری حضانت فقط با حکم دادگاه و در شرایط خاص مثل عدم صلاحیت یکی از والدین امکان‌پذیر است.
- 3. در چه شرایطی دادگاه می‌تواند حضانت فرزند را به شخصی غیر از والدین واگذار کند؟
– اگر دادگاه تشخیص دهد که هیچ‌یک از والدین صلاحیت حضانت فرزند را ندارند، ممکن است حضانت را به فردی دیگر مانند یکی از اقوام نزدیک یا حتی یک قیم واجد شرایط بسپارد.
- 4. آیا حضانت به صورت موقت به فرد دیگری قابل توکیل است؟
– به طور معمول، حضانت قابل توکیل به غیر نیست، اما در شرایط اضطراری مانند مسافرت یا بیماری والدین، ممکن است حضانت موقتاً به شخص دیگری برای مدت کوتاه و با توافق والدین واگذار شود.
- 5. آیا والدین می‌توانند با توافق کتبی، حضانت فرزند را به شخص دیگری بسپارند؟
– توافق والدین به تنهایی برای انتقال حضانت کافی نیست و این موضوع باید توسط دادگاه تأیید شود، زیرا حضانت به عنوان یک حق غیر قابل انتقال محسوب می‌شود و تصمیم نهایی در این مورد با دادگاه است.
- 6. چه تفاوتی بین حضانت و قیومیت در مورد انتقال به غیر وجود دارد؟
– حضانت بیشتر به تربیت و نگهداری فرزند مربوط می‌شود و به دلیل ماهیت شخصی آن قابل واگذاری نیست، در حالی که قیومیت مربوط به امور مالی و حقوقی کودک است و در صورت نیاز می‌تواند با حکم دادگاه به شخص دیگری واگذار شود.
- 7. آیا والدین می‌توانند حضانت را به صورت مشترک به فرد سومی بسپارند؟
– حضانت به صورت مشترک به شخص ثالث قابل واگذاری نیست، اما اگر والدین به توافق برسند و دادگاه موافقت کند، ممکن است بخشی از مسئولیت‌ها به شخص ثالث مانند مادربزرگ یا پدربزرگ داده شود.
- 8. آیا مادر یا پدر می‌توانند حضانت را به نفع والد دیگر یا فرد ثالث انصراف دهند؟
– والدین نمی‌توانند به صورت کامل از حضانت خود انصراف دهند مگر با تأیید دادگاه و در شرایطی که دادگاه مصلحت کودک را در نظر بگیرد.
- 9. اگر یکی از والدین فوت کند، حضانت به طور خودکار به والد دیگر منتقل می‌شود؟
– بله، در صورت فوت یکی از والدین، حضانت به طور خودکار به والد دیگر منتقل می‌شود، مگر اینکه دادگاه تصمیم دیگری براساس منافع کودک اتخاذ کند.
- 10. در چه شرایطی حضانت به فرد دیگری به غیر از والدین سپرده می‌شود؟
– در صورتی که هر دو والدین فوت کرده یا فاقد صلاحیت باشند، دادگاه حضانت را به قیم یا فرد دیگری که صلاحیت دارد، واگذار می‌کند.
سوال: آیا دادگاه می‌تواند مستقلا یا با هماهنگی والدین به جهت مصالح کودک، او را به شخص دیگری غیر از پدر یا مادر بسپارد؟
بله، قانون مدنی در ماده ۱۱۷۳ به دادگاه‌های خانواده اختیار داده که در شرایط خاص و ضروری، هر تصمیمی مناسب با مصالح طفل بگیرد مثلا حضانت او را به شخص ثالثی از اقربا مانند عمو، برادر و یا افراد دیگر واگذار کند.
ماده ۴۵ قانون خانواده تاکید می‌کند که رعایت غبطه و مصلحت کودکان و نوجوانان در کلیه تصمیمات الزامی است.
در چه مواردی دادگاه حق سلب حضانت را دارد؟
ماده ۱۱۷۳ قانون مدنی بیان می‌کند: «هرگاه در اثر عدم مواظبت یا انحطاط اخلاقی پدر یا مادری که طفل تحت حضانت اوست، صحت جسمانی و یا تربیت اخلاقی طفل در معرض خطر باشد، محکمه می تواند به تقاضای اقربای طفل یا به تقاضای قیم او یا به تقاضای رئیس حوزه قضائی هر تصمیمی را که برای حضانت طفل مقتضی بداند، اتخاذ کند.»
موارد ذیل از مصادیق عدم مواظبت و یا انحطاط اخلاقی هر یک از والدین است:
۱) اعتیاد زیان آور به الکل، مواد مخدر و قمار
۲) اشتهار به فساد اخلاقی و فحشا
۳) ابتلا به بیماری‌های روانی با تشخیص پزشکی قانونی
۴) سوءاستفاده از طفل یا اجبار او به ورود در مشاغل ضداخلاقی مانند فساد و فحشا، تکدی‌گری و قاچاق
۵) تکرار ضرب و جرح خارج از حد متعارف
در ماده ۴۱ قانون خانواده هم گفته شده که اگر دادگاه موضوع حضانت طفل را خلاف مصلحت او تشخیص دهد، می تواند در خصوص اموری از قبیل واگذاری حضانت به دیگری یا تعیین شخص ناظر، تصمیم مقتضی اتخاذ کند.