در حقوق اسلامی بر اساس ماهیت و احکام ، دو نوع نفقه داریم که یکی نفقه همسر و دیگری نفقه اقارب است که با هم  تفاوت هایی دارند.

معنای نفقه به‌طور مطلق  شامل انفاق بر همسر، فرزندان و نزدیکان می‌شود.

 

در حقوق اسلامی بر اساس ماهیت و احکام متفاوت، دو نوع نفقه داریم:

۱. نفقه همسر: انفاقی که شوهر باید به همسر خود بپردازد.

۲. نفقه اقارب: انفاقی که باید در حال نیازمندی والدین و فرزندان، هزینه شود.

نفقه زن در مقایسه با نفقه خویشاوندان نسبی (اقارب) دارای ویژگی‌ها و مزایایی به شرح زیر است:

۱. تقدم نفقه زن بر نفقه دیگر اقارب: طبق ماده ۱۲۰۳ قانون مدنی، نفقه زن بر نفقه اقارب مقدم است. مطابق این ماده اگر کسی توانایی مالی نداشته باشد که هم به زن و هم به خویشاوندان نسبی خود نفقه بدهد، زن بر دیگران مقدم خواهد بود.

۲. یک جانبه بودن نفقه زن: در حقوق اسلام و ایران نفقه همسر، تکلیفی یک‌جانبه است و زن هیچگاه مکلف به دادن نفقه به شوهر نیست؛ اما نفقه اقارب از تکالیف متقابل است؛ یعنی همانگونه که پدر غنی باید نفقه پسر فقیر را بپردازد، بالعکس اگر پدر فقیر باشد به پسر غنی لازم است نفقه پدر را بدهد.

۳. دین بودن نفقه زن: مطابق ماده ۱۲۰۶ قانون مدنی در صورت عدم پرداخت نفقه از سوی شوهر، بر ذمه وی باقی می‌ماند»

«نفقه گذشته زن که پرداخت نشده، به‌صورت دین بر ذمه شوهر باقی می‌ماند و همسر حق مطالبه آن را دارد؛ برخلاف نفقه اقارب که نفقه گذشته قابل مطالبه نیست» و علت دین بودن آن، معاوضی بودن نفقه همسر است، در حالی‌که نفقه اقارب همیشه ناظر به آینده است.

۴. طلب ممتاز بودن نفقه: در صورت افلاس و ورشکستی شوهر، زن بر دیگر طلبکاران مقدم می‌َشود. لیکن نفقه اقارب، دارای این خصوصیت نیست، به استثنای نفقه اولاد، که طبق تبصره ۲ ماده ۱۲ قانون حمایت خانواده بر سایر دیون مقدم شده است.

۵. عدم تأثیر فقر و تمکن در نفقه: زن اگرچه ثروتمند باشد، می‌تواند از شوهر نفقه بخواهد. در حالی‌که برای نفقه اقارب، وجوب نفقه از یک طرف، مشروط به فقر نفقه‌گیرنده است و از طرف دیگر مشروط به تمکن منفق است (مواد ۱۱۹۷ و ۱۱۹۸ قانون مدنی)

به علاوه در مقدار نفقه زن، وضع اقتصادی شوهر در نظر گرفته نمی‌شود، در حالیکه نفقه اقارب، با توجه به وضع اقتصادی منفق تعیین می‌گردد و تکلیف تاحدی است که نفقه دهنده در وضع معیشت دچار مضیقه نشود. (ماده ۱۱۹۸)

۶. تناسب با وضع اجتماعی زن: مطابق ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی نفقه همسر باید متناسب با وضع اجتماعی زن باشد. در حالی‌ک مطابق ماده ۱۲۰۴ قانون مدنی نفقه اقارب فقط به اندازه رفع حاجت آنان با توجه به توان انفاق‌کننده می‌ّباشد.

۷. تقدم نفقه زن بر مطالبات مربوط به حقوق عمومی: طبق ماده ۱۶۰ قانون مالیات‌های مستقیم و ماده ۴۹ قانون تأمین اجتماعی، طلب دولت بابت مالیات و مطالبات سازمان تأمین اجتماعی، که ناشی از اجرای قانون تأمین اجتماعی است، در شمار مطالبات ممتاز است. اما طبق قانون حمایت خانواده و نیز عموم تبصره ۲ ماده ۱۲ این قانون اقتضا می‌کند که نفقه زن حتی بر طلب دولت بابت مالیات و طلب سازمان تأمین اجتاعی مقدم شود.

۸. جز نفقه قرار گرفتن خادم: در نفقه همسر، خادم ممکن است جزء نفقه قرار گیرد به خلاف نفقه اقارب که مواد ۱۱۰۷ و ۱۲۰۴ قانون مدنی به آن اشاره کرده است.

۹. مشروط بودن نفقه زن: نفقه همسر، از جهت لزوم تمکین همسر، مشروط است که این در ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی آمده است.

۱۰. عدم رتبه‌بندی در نفقه زن: همسران دائمی، تقدمی در وجوب نفقه نسبت به همدیگر ندارند. ولی اقارب در خط عمودی نزولی بر خط عمودی صعودی در موارد تعارض مقدم هستند (ماده ۱۲۰۲ قانون مدنی)

۱۱. جنبه کیفری و مدنی داشتن نفقه زن: عدم پرداخت نفقه بر همسر و عدم امکان الزام شوهر به پرداخت آن، علاوه بر تعزیر، موجب اعمال ماده ۱۱۲۹ قانون مدنی می‌شود، ولی در نفقه اقارب صرفاً تعزیر وجود دارد.